فرانک فوردی، اسپایکد — فرق است بین کسی که تصمیم میگیرد بچه نیاورد، و کسی که این دیدگاه را میپذیرد که مادری و بچه به دنیا آوردن ذاتاً ایراد دارد.
آدمها همیشه دربارۀ بچهدار شدن و تعداد بچههایشان تصمیم میگرفتهاند. اینجور مسائل تصمیمهایی شخصی بودهاند، نه بیانیهای دربارۀ اهمیت و معنای اخلاقیِ آوردن بچههای جدید به دنیا. ولی امروزه قشر مهمی از جامعه، تصمیمشان برای بچهدار نشدن را مثل یک نظر سیاسی قاببندی و ارائه میکنند. حالا نوعی ایدئولوژی انسانگریز به وجود آمده است که خصومت با آنهایی را که تصمیم میگیرند بچه بیاورند ترویج میکند، و در کنارش میل روزافزونی وجود دارد که تصویری منفی از مادری ترسیم شود.
ایدئولوژی ضدِ زادوولد به دو شیوه ترویج میشود. این دو شیوه از هم متمایز اما اغلب به هم مربوطند. اول آنکه ادعا میشود فرزندآوری و فرزندپروری اساساً تجربههایی منفیاند که باید به کسی که میخواهد دست به آن بزند هشدار سلامت داد. دوم آنکه استدلال میشود بچه داشتن، غیرمسئولانه است چون بچههای جدید تهدیدی علیه محیطزیست هستند. و گویا این ایدئولوژی اثرگذار هم شده است: ارقام جدید نگرانکنندهای که دفتر آمار ملی انگلستان منتشر میکند نشان میدهند که نرخ زاد و ولد در انگلستان و ولز به کمترین مقدار خود از سال ۱۹۳۸ تا امروز رسیده است. در سال ۲۰۱۸، به ازای هر هزار نفر ۱۱.۱ نوزاد زنده به دنیا آمدهاند که رکورد پایینترین نرخ را زده است.
آیا مادری چیزی طبیعی است؟
یکی از راههایی که امروزه برای مشروعیتزُدایی از جایگاه اخلاقی مادری به کار میرود، ایدهای است که میگوید انتظارِ جامعه از زنان برای اینکه بچه داشته باشند، یکجور تحمیل غیرطبیعی و اجبارآور است. این روایت آنچه را گاهی «ناچاری مادرانه»۱ مینامند زیر سؤال میبرد و اعلام میکند که مادری برای زنان نقشی طبیعی نیست. تریز شکتر در متنی که دربارۀ فیلمش به نام «زندگی بهاصطلاخ خودخواهانۀ من»۲ نوشته است، میگوید علاقه داشت یک واقعهنگاری بکند از «اوجگیری جمعِ روزافزونی از زنانی که بچه نمیخواهند و این شعار را قبول ندارند که مادرشدن مهمترین (و طبیعیترین) نقش زن است». فیلمِ «تابوشکن» شکتر علیه «ناچاری مادرانه» است:
این فیلم صدای آن جمعی است که بنیادیترین ایدههای ما دربارۀ هویت زنانه را به چالش میکشند، از جمله یک دانشجوی نوزدهساله که مصمّم است لولههایش را ببندد، زنی که تأسفش از مادرشدن را «افشا میکند»، بنیانگذاران یک جمعِ سالخورده از اقلیتهای جنسی، و یک کنشگر حقوق تولیدمثل که درمانهای باروری ناموفقش باعث شد زندگیاش متحول شود.
شکتر میگوید هدفش به چالش کشیدن دنیایی است «که در آن زنانگی به فرزندپروری گره خورده است». فیلم او جمعبندی نکتههای کلیدیای
برخی اصرار دارند که تأسف مادرانه شاید حتی شایعتر از آنی باشد که فکر میکنیم. به گفتۀ آنها، زنان بسیار زیادی در سکوت از این عارضه رنج میبرند و احساس میکنند که نمیتوانند به کسی بگویند چه خطای بزرگی مرتکب شدهاند. تیتر یک مقالۀ اعترافی اخیر در دیلی تلگراف به قلم یک مؤلف بینام این بود: «من در خفا آرزو میکنم کاش هیچوقت بچهدار نشده بودم». این مصداقی معمولی از آن روند است. مؤلف مینویسد از مخمصهای که در آن گیر افتاده ناراضی است و از آن اوقاتی میگوید که «صدای آهستهای در مغزم زمزمه میکند که اگر بچه نداشتم زندگی رؤیاییام را میزیستم». او اضافه میکند: «به خاطر این رازی که در سینه دارم احساس میکنم خیلی تنهایم».
همین کلمۀ «راز» غالباً به کار گرفته میشود، که بیتردید میخواهد بگوید تأسف مادرانه شایعتر از آنی است که تصور میکنیم. همچنین بهکارگیری این واژه میخواهد نوعی مشوق هم باشد تا زنان بیشتری را ترغیب کند که داستانشان را با بقیه به اشتراک بگذارند. به همین خاطر، در انتهای مقالۀ اعترافی دیلی تلگراف، دبیران این عبارات را درج کردهاند: «آیا از بچهدار شدن تأسف میخورید؟ و آیا حاضرید به آن اعتراف کنید؟ به گفتوگوها در گروه فیسبوکی زنان تلگراف بپیوندید».
ولی اگر تأسف مادرانه حقیقتاً یک راز است، رازِ خیلی آشکاری شده است. این روزها بحث دربارۀ تأسف مادرانه در سراسر دنیا بسیار رایج شده است. در سال ۲۰۰۹، روانکاو فرانسوی کورین مییر کتاب پرفروشش بیبچه: ۴۰ دلیل خوب برای مادر نبودن۴ را منتشر کرد. در سال ۲۰۱۶، بیبیسی مییر را در فهرست الهامبخشترین ۱۰۰ زن دنیا جا داد. آلمان به طور خاص پذیرای مسألۀ تأسف مادرانه بوده است. کتاب سارا فیشر با عنوان دروغ شادی مادرانه۵ روایتی دلهرهآور از آن وحشتهایی ارائه میکند که به گفتۀ او در پدیدۀ مادری پیش میآید. کتاب براندازی
در برخی موارد، منتقدان «نرمالسازی» مادری نهتنها خود را افشاگر رازی کثیف میدانند، بلکه پا را از این هم جلوتر گذاشته و فعالانه میکوشند به مادران کمک کنند تا از تصمیمهایشان فاصله بگیرند. اورنا دونات، مؤلف کتاب تأسف خوردن بر مادری۷ (۲۰۱۵) میگوید هدف اثرش کمک به مادرانی بود که «آرزو میکنند کاش مادری برای همیشه نیست و نابود میشد». پس لاجرم به این جمعبندی میرسیم که عموم نظرات مطرحشده دربارۀ تأسف مادرانه صرفاً در پی توصیف این پدیده نیست، بلکه دنبال بهنجارسازی آن است. از زاویۀ دید این ناظران امر بهنجارِ جدید همانا پیوند مادری با تأسف است، نه پیوند مادری با احساسات مثبت.
بیگانگی با والد بودن
بهنجارسازیِ «تأسف مادرانه» به یک روند گستردهتر گره خورده است که تولد و بزرگ کردن بچهها را نوعی زحمت شاق میداند که بهتر است از آن اجتناب شود. یعنی اصل این ایده که بزرگسالان مسئولیت نسلهای جوانتر را بر عهده بگیرند یک عُرف تاریخ مصرفگذشته به حساب میآید که با سبک زندگی افراد سرشلوغ و موفق تعارض دارد.
انصراف از والد شدنْ میلی است که تقصیرش غالباً به گردن دشواریهای مالی میافتد. در اسپانیا و ایتالیا میگویند که پدیدهای که اصطلاحاً به آن «سندرم گهوارۀ خالی» میگویند، بهخاطر تعهدات مالی و زمانیای است که بچهدارشدن به دنبال میآورد. ولی این تبیین چندان موجه نیست، چون در بسیاری نقاط دنیا، بیگانگی امروزی با زاد و ولد در میان اقشار مرفه نیز به اندازۀ افراد کمتر بهرهمند جدی است.
در کرۀ جنوبی هم که پایینترین نرخ زاد و ولد را در کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعۀ اقتصادی در منطقۀ آسیا اقیانوسیه دارد، صدای جنبش NoMarriage# (نه به ازدواج) بسیار بلند است. یک شبکۀ جدید به اسم ایامآیاف («نخبگانِ بیتأهل، من دارم جلو میروم»۸) بازتابی از همین حسوحال است. جای تعجب ندارد که پیشبینی میشود امسال تعداد فوتشدگان در کرۀ جنوبی بیشتر از تعداد متولدین باشد.
در چین، زوجهایی را که تصمیم میگیرند بچهدار نشوند غالباً دینک مینامند: «دو درآمد، بیبچه»۹. گزارش شده است تعداد زوجهایی که اعتقاد دارند بچهها سبک زندگیشان را محدود میکنند و بس، در چین رو به افزایش است. واژۀ بیخیال مترادف این دورنمای بیبچه شده است.
در طول تاریخ، از زنان انتظار داشتهاند که وقتی پا به بزرگسالی گذاشتند، مادری را بپذیرند و بچه به دنیا بیاورند. این انتظار هنوز رایج است. ولی هماکنون نگاه منفی به مادری نیز به مصاف آمده است که میگوید بچهدار شدن، بلندپروازیهای زن را عقیم میگذارد و کیفیت زندگیاش را میکاهد.
غالباً میگویند که عامل بیگانگی جامعۀ قرن بیستویکم با بچه داشتن، شوق زنان به استقلال بیشتر است. گاهی نیز اوجگیری روحیۀ ضد زادوولد را به نفوذ فمینیسم گره میزنند. این موارد شاید در تبلور حالوهوای ضد زادوولد نقش داشته باشند، ولی عوامل قدرتمندتر دیگری هم در کارند.
یک اتفاق مهم آن است که نگاه به جنبههای
در غرب، لابیهای کنترل جمعیت سرگرم انتقاد از آنهاییاند که خانوادههای بزرگی دارند، چنانکه برچسب «مسئولیتناپذیری زیستمحیطی» به آنها میزنند. با بچهدارشدن، خصوصاً اگر تعداد بچهها زیاد باشد، مثل یک جنایت اقلیمی برخورد میشود. شاهزاده هری، در آن نسخهای از مجلۀ وُگ که همسرش مگان مرکل دبیرش بود، همین هفته این ایده را اعلام کرد و وعده داد که تحت لِوای پایداری اقلیمی فقط دو بچه بیاورد.
از این منظر، یک انسان اضافه یعنی یک عالَم انتشار بیشتر کربن. که ظاهراً به همین دلیل بهتر است این انسانهای اضافه اساساً به وجود نیایند. به تعبیر تراست جمعیت بهینه۱۲ (که نامش را به «جمعیت مهم است» تغییر داده است)، «یک آدم ناموجود هیچ رد پای زیستمحیطیای ندارد؛ صرفهجویی او در انتشار کربن فوری و کامل است».
و الآن با کنشگران تغییرات اقلیمی مواجهیم که جنبش برثاسترایک۱۳ را شکل دادهاند. آنها تصمیم گرفتهاند که «بهخاطر وخامت بحران
پینوشتها:
• این مطلب را فرانک فوردی نوشته است و در تاریخ ۹ آگوست ۲۰۱۹ با عنوان «The turn against motherhood» در وبسایت اسپایکد منتشر شده است. وبسایت ترجمان آن را در تاریخ ۲۱ مهر ۱۳۹۸ با عنوان «چرا بچهدار نشدن مُد شده است؟» و ترجمۀ محمد معماریان منتشر کرده است.
•• فرانک فوردی (Frank Furedi) استاد بازنشستۀ جامعهشناسی در دانشگاه کنت است. عمدۀ شهرت او به خاطر تحقیقاتی است که دربارۀ جامعهشناسی ترس، آموزش و بچهداری انجام داده است. سیاست ترس (Politics of Fear) و ترس چطور کار میکند؟ (How Fear Works) از کتابهای اوست. وبسایت ترجمان تاکنون چندین مطلب از فرانک فوردی ترجمه و منتشر کرده است که «تاریخ پنهان سیاستهای هویتی» و «ابلهان کتابباز» از جملۀ آنها هستند. انتشارات ترجمان علوم انسانی نیز یکی از کتابهای فوردی با عنوان قدرت خواندن؛ از سقراط تا توییتر، را ترجمه و منتشر کرده است.
[۱] maternal inevitability
[۲] My So-Called Selfish Life
[۳] maternal regret
[۴] No Kids: 40 Good Reasons Not to Be a Mother
[۵] The Lie of Maternal Happiness
[۶] The Abolishment of Mother
[۷] Regretting Motherhood
[۸] Elite Without Marriage, I Am Going Forward
[۹] Double Income, No Kids
[۱۰] Deep Ecology: یک فلسفۀ بومشناسی و محیطزیستی که میگوید موجودات زنده، فارغ از آنکه به درد انسان بخورند یا خیر، ارزش ذاتی دارند [مترجم].
[۱۱] Gaia hypothesis: این فرضیه مدعی است که سیارۀ زمین مثل یک موجود زنده، دارای حیات است [مترجم].
[۱۲] Optimum Population Trust
[۱۳] BirthStrike: به معنای اعتصاب زایمان یا تولد [مترجم].